ΜΙΜΗΣΙΣ ΠΡΑΞΕΩΣ
O τίτλος της προηγούμενης δουλειάς μου, «Η ψυχή και το σώμα», δήλωνε μια απόπειρα να κάνω το σώμα να «μιλήσει». Αφορούσε κυρίως collages découpés γυναικείων σωμάτων σε φύλλο φελλού βαμμένων κόκκινα και κατοπτρικά το αποτύπωμά τους στο χαρτί. Τα παλλόμενα σώματα στη λευκή επιφάνεια του χαρτιού ήταν…ανώνυμα, δεν αφηγούνταν καμιά ιστορία.
Η Αντιγόνη, η Ιφιγένεια, η Ηλέκτρα, η Κλυταιμνήστρα, η Μήδεια, η Πηνελόπη, η Φαίδρα, ο Αγαμέμνων, ο Ορέστης, ο Κρέων, ο Οιδίπους, τα πρόσωπα της νέας μου δουλειάς είναι πρόσωπα αρχετυπικά, με βαριά ιστορία και παγκόσμια αναγνωρισιμότητα.
Η προσέγγισή μου εξακολουθεί να αφορά «τη γλώσσα του σώματος». Η τεχνική με τα collages découpés σε φελλό και οι στάμπες, τουλάχιστον στην αρχική φάση αυτής της δουλειάς με ακολούθησε. Κάτι που έγινε επιτακτικό όμως αυτή τη φορά ήταν μια γεωμετρική διευθέτηση του χώρου για να υποδεχθεί τις φιγούρες. Ενός μινιμαλιστικού χώρου, άλλοτε με συμβολική σημασία, άλλοτε σαν «σκηνογραφικού» πλαισίου της δράσης των σωμάτων. Κόκκινο, μαύρο, τόνοι του γκρι, φύλλο χρυσού, σε λευκό φόντο. Στην πορεία προστέθηκε ένα γαλάζιο υδαρές και τα σώματα σχεδιάσθηκαν με σινική και πενάκι. Αυτόνομα έργα η πολύπτυχα κατά περίπτωση.
Οι εσωτερικές συγκρούσεις, η ένταση των τραγικών προσώπων, οι αποφάσεις τους, η δράση τους, οι αντιπαραθέσεις τους, η λύτρωσή τους, όλο το «ανθρώπινο» που διακυβεύεται να αποδοθεί ζωγραφικά χωρίς κανένα περιττό αφηγηματικό η εικονογραφικό στοιχείο. Στα τελευταία έργα είναι τα χέρια η αφετηρία όλου του έργου. Όλο αυτό το ψυχικό φορτίο με ενδιέφερε να αποδοθεί με έναν τελετουργικό τρόπο.
Η Αντιγόνη για παράδειγμα: αντι-δικεί, αντι-στέκεται, αντι-παραβάλει, αντι-τίθεται, αντι-μιλά, άκαμπτη πορεύεται στη μοίρα της. Ο Κρέων ευθυτενής, επιβάλλεται και συγχρόνως εγκλωβίζεται. Η Πηνελόπη αποδέχεται, περιμένει και υποδέχεται. Η Ηλέκτρα πενθεί, πενθεί, πενθεί, σκυφτή. Η Κλυταιμνήστρα επαναστατεί, αγέρωχη, σε κατά πρόσωπο αντιπαράθεση. Η Κασσάνδρα, στον αντίποδα της Κλυταιμνήστρας, παραληρεί με την ενορατική γυναικεία της φύση. Η Ιφιγένεια, άγουρη και αθώα, πέφτει θύμα της πατριαρχικής επιβολής. Ο Ορέστης οδηγείται στη μητροκτονία (με απασχόλησε πολύ η σκηνή αυτή ως ακραία βίαιη και αποκρουστική), υποφέρει σκυφτός από ενοχές, ελευθερώνεται στη συνέχεια με τα χέρια αιματοβαμμένα αλλά αθώα.Ο Αγαμέμνων είναι μια πανοπλία, απροσπέλαστος, στο ρόλο του στρατηλάτη. Η Μήδεια λαβωμένη ερωμένη και μάνα (τη φιγούρα την πήρα από αιγυπτιακή σαρκοφάγο!) οδηγείται τελικά στο φως. Ο Οιδίπους χτυπιέται από το πεπρωμένο, μάχεται όρθιος και μόνος σε έναν «συμπαντικό» κατακλυσμό. Η Φαίδρα δονείται από κρυφή ερωτική επιθυμία ανάμεσα στο φως και στο έρεβος, ματαιωμένη από το αντικείμενο του πόθου της…
Όλα αυτά τα πρόσωπα σάμπως δεν είμαστε εμείς; Η ανάγκη να ανατρέξω σε αρχέτυπα έχει μάλλον να κάνει με την αίσθησή μου ότι κινδυνεύουμε σήμερα, την εποχή της εικονικής πραγματικότητας και της «ανέπαφης» συναλλαγής να ακυρώσουμε το βάθος της ανθρώπινης ύπαρξης με συνεπακόλουθη μια έξαρση άλογης βίας.
Και αυτή είναι και η εικαστική μου ανάγκη. Η κάθαρση από φορεμένα εμπορικά πρότυπα. Να ξαναπιάσουμε τα «ανθρώπινα» με μια σύγχρονη γλώσσα.
Μάτω Ιωαννίδου
Ιανουάριος 2022
Η μελοποιία της Μάτως Ιωννίδου
Το λιβάδι των ερωτημάτων της Μάτως Ιωαννίδου δεν το όρισε η φιλοσοφία αλλά η τέχνη. Παρακολουθώντας τις μεγάλες τραγωδίες, είδε τον κόσμο σαν ένα σκηνικό θεάτρου όπου «παίζεται» το δράμα του ανθρώπου. Έτσι φαντάστηκε και τα έργα της: κούκλες στο θέατρο του πραγματικού.
Η τραγωδία είναι η ποίηση της σύγκρουσης του ανθρώπινου θελήματος με το θεϊκό. Σ’ αυτήν γεννιούνται βαραθρώδη ερωτήματα για την ελευθερία, τη μοίρα, την έννοια του δικαίου, τα όρια της ηθικής. Τα ερωτήματα αυτά δεν επιδέχονται παιδαγωγικές απαντήσεις. Πρόκειται για ακραία όρια της ψυχής, και οδηγούν σε εξέγερση. Δεν υπάρχει τραγωδία χωρίς εξέγερση. Την πορεία του ανθρώπου μέσα στην εξέγερση θα αναπτύξουν οι τρεις μεγάλοι ποιητές της Αθήνας: ο Αισχύλος, ο Σοφοκλής, ο Ευριπίδης. Οι ήρωές τους – η Αντιγόνη, η Ηλέκτρα, ο Οιδίπους, ο Ορέστης κ.ά. – δεν έχουν κλείσει την αγωνία τους ακόμη και σήμερα.
Σαν σκύλες ερινύες αυτές οι φωνές καταδιώκουν τη ζωγράφο χωρίς ανάσα. Από τα χρόνια της πανδημίας τους έδωσε μορφή, χώρο, έγραψε ακόμη και τα λόγια τους στη διάσταση του τελάρου. Μεταγράφοντας τους στίχους των κλασικών ποιητών, είδε πως εκεί βρίσκεται ένα ορυχείο από αλήθειες, προσδιοριστικές για την ερμηνεία του ανθρώπου. Διαβάζω ποίηση σημαίνει «είμαι έτοιμος να βγω από τα νερά μου, αφού δεν έχω ορίσει ποια είναι και αν έχω νερά». Έτσι πρωτοαντίκρισα εγώ τα έργα της Ιωαννίδου: μορφές που προβάλλουν σαν κεραυνοί μέσα στο σκοτάδι, σαν μια έναρθρη φράση μέσα στο σάλαγο της τρικυμίας.
Αναμφίβολα, στη σπουδή που έκανε στη θεατρολογία, μπορεί κανείς να εντοπίσει το ενδιαφέρον της για την αναπαράσταση της κίνησης, θεματική που συνέχισε να διερευνά στις απεικονίσεις ηθοποιών και χορευτών. Με καθαρά μοντερνιστικές αναγωγές, που απηχούν διδάγματα του Ματίς ή το αδρό αίσθημα της μεγάλης μας χαράκτριας Βάσως Κατράκη, αποδίδει τα σώματα χωρίς φτιασίδια, μόνο με τη δύναμη του χρώματος, συχνά με το περίγραμμα. Όμως, είναι δεμένη με την παράδοση τόσο στη σύλληψη όσο και στην τεχνική: κρατά τον εσωτερικό ρυθμό του κλασικού κόσμου μην έχοντας καμία διάθεση να κρίνει τον θεό και τον κόσμο (θα έλεγα μάλιστα ότι το βλέμμα της σμίλεψε ο χώρος δουλειάς της, το εργαστήριό της στην ποδιά της Ακρόπολης).
Στον αστερισμό των επτά σωζόμενων τραγωδιών του Σοφοκλή, η Αντιγόνη είναι το λαμπρότερο αστέρι και σε αυτήν η καλλιτέχνις αφιερώνει τα περισσότερα έργα της. Ερχόμενος σε επαφή με την τραγωδία του Σοφοκλή, κανένας ποτέ δεν θα σταθεί στη λυπηρή πλευρά του έργου. Μάλλον θα κλείσει στον θαυμασμό του για την ηρωίδα. Όλοι οι ήρωες της Ιωαννίδου προβάλλουν γενναίοι μέσα στην ήττα τους και όλοι παλεύουν μέσα στη μοναξιά που απαιτεί ο ηρωισμός τους. Στον Αίαντα, ο Σοφοκλής βάζει τον Χορό να περιγράψει τη στάση του ήρωα με έναν όρο που δεν συναντούμε αλλού στην αρχαία ελληνική γραμματεία: Οἰβώτας – κι εννοεί αυτόν που η καρδιά του βόσκει στη μοναξιά» (στιχ. 614-5 από Ζακλίν ντε Ρομιγί στο Αρχαία Ελληνική Τραγωδία). Αυτός ο όρος, νομίζω, καταυγάζει την απομόνωση και τη δραματική έκφραση στο έργο της δημιουργού.
Η Μάτω Ιωαννίδου επιχείρησε να υποτάξει το χυμώδες δραματουργικό σύμπαν σε μια γλώσσα δυνατή που δεν κραυγάζει, στέρεα δομημένη και γεωμετρικά αυστηρή στα μέσα της∙ το καθένα με τη δική του παρουσία και οντότητα κι έπειτα όλα μαζί, τα έργα της λειτουργούν ως μία σύνοψη μιας αυτοελεγμένης, και γι’ αυτό απελευθερωτικής, δραματικότητας του ελάχιστου. Η τέχνη φανερώνει εδώ την παρουσία μια άλλης πράξης που αποτολμά το μέγιστο μέσω της μιας και μόνης εικόνας.
Η γλώσσα των τραγικών ποιητών έχει πολλές πλευρές, αμέτρητες όψεις που λάμπουν στο φως της αφοσιωμένης ανάγνωσης, δείχνοντας την παλλόμενη ζωή των χρωμάτων, την παλλόμενη αλήθεια της ζωής. Η τελευταία – και πιο ώριμη νομίζω – δουλειά της ζωγράφου δεν είναι απλώς δημιούργημα των μεγάλων ωρών της ποίησης. Στα μάτια του θεατή ξετυλίγεται κι αυτή ως ένα δρώμενο, μία τελετουργία. Το κοινό που θα έρθει σε επαφή με την ποίηση της ζωγράφου, πρόκειται να γνωρίσει μια Μεγάλη Μεταφράστρια των αρχαίων μορφών και οραμάτων στην εικαστική μας γλώσσα.
Γιώργος Μυλωνάς, ιστορικός τέχνης
Οκτώβριος 2023